Tərcümə üsulu
tərcümə haqqında elmin əsas kateqoriyalarından biri. Tərcümə üsulu obyektin mövcud olan tərcümə fəaliyyə- tində bir dildən digərinə keçidin qanunauyğunluğu. Tərcümənin iki üsulu məlumdur: işarə və məna.
Tərcümə
Tərcümə — fikrin bir dildən digər dilə eyni məzmunda verilməsi.
İlk dövrlərdə tərcümə ancaq insanlar tərəfindən edilirdi. Sonradan tərcümə maşın (ing. MT — Machine Translation) və kompüterdən istifadə edilməklə (ing. CAT — computer aided translation) edilməyə başlandı. Bu zaman onun keyfiyyəti insan tərcüməsindən çox geri qalır.
Tərcümədə məqsəd ilkin materialla maksimum oxşarlıq təşkil etməkdir. Ancaq dillərin xüsusiyyəti, mədəniyyət fərqi və elmi terminlərin yayılması dərəcəsi tam tərcüməyə imkan vermir.
Tərcümələr "şifahi" və "yazılı" tərcümələrə bölünür.
Poetik tərcümə, yəni bir dildə yazılmış şeirin digər dildə bənzərini yaratmaq tərcümənin ən çətin növlərindən hesab olunur.
Avtorizə tərcümə
Avtorizə tərcümə — müəllif tərəfindən bəyənilmiş və ya onun razılı ilə edilmiş tərcümə. Müxtəlif ölkələrin qanunvericiliyində bu sahə haqqında fərqli-fərqli hissələr var.
Bədii tərcümə
Bədii Tərcümə– ədəbi yaradıcılıq növü, bir dildə olan əsərin başqa dildə təcəssümü. B.t. tərcümə olunan əsərin obrazlar düzümünü başqa dilin ifadə vasitələri ilə ekvivalent ifadə etmək kimi mürəkkəb yaradıcılıq prosesidir. O, orijinal yaradıcılıqdan tərcümə obyektindən asılı olması ilə fərqlənir.B.t. sahəsində qədimdən bir-birinə zidd iki baxış hökm sürür: orijinalın mətninə yaxınlıq; oxucuların bədii qavrayışına yaxınlıq. Hər iki təmayülün dialektik vəhdəti daha səmərəli olur. Tərcümə olunan əsərin dilini bütün incəlikləri ilə, həmçinin ədəbi ana dilini dərindən bilmək, əsərdə haqqın da bəhs olunan ölkənin, xalqın həyatına, tarixinə və ədəbiyyatına, milli psixologiyasına və mənəviyyatına, tərcümə olunan müəllifin bütövlükdə yaradıcılığına bələd olmaq B.t.-nin əsas şərtlərindəndir.Azərbaycanda Bədii tərcümənin tarixi qədimdir.Orta əsrlərdə bir sıra əsərlər fars dilindən Azərbaycan dilinə (15 əsrdə Əhmədi təxəllüslü şair-tərcüməçi F. Əttarın “Əsrarnamə”, Şeyx Əlvan Şirazi Mahmud Şəbüstərinin “Gülşəni-raz”, M. Füzuli Ə. Caminin “Hədisi-ərbəin” əsərini) tərcümə olunmuşdur. Orta əsrlər də bir sıra nəsr əsərləri də Azərb. dilinə tərcümə edilmişdir:Məhəmməd ibn Hüseyn Nişatinin “Rövzət üş-şühəda” (Vaiz Kaşifi, “Şəhidlərbağı”) əsərinin “Şühədanamə” adı ilə tərcüməsi, eləcədə onun “Şeyx Səfi təzkirəsi” adlı tərcümə əsəri.
19 əsrin əvvəllərin də Əvəz Əli ibn Səfiqulu “Kəlilə və Dimnə”ni Azərb.
Google Tərcümə
Google Tərcümə - (İngiliscə: Google Translate), İnternet səhifələrini, mətnləri və ya yükləmiş olduğunuz sənədləri pulsuz tərcümə edən bir vasitədir. Google tərəfindən təmin olunur. İlk olaraq 28 Aprel 2006 tarixində, Ərəb ilə İngilis arası tərcümə edərək xidmətə girmişdir.
20 milyard söz ehtiva edən Birləşmiş Millətlər Təşkilatının sənədləri üzərində öyrədilən bir proqramdır.
Google Tərcümə 103 fərqli dil arasında anında tərcümə edən pulsuz bir tərcümə xidmətidir. Sözləri, cümlələri və veb səhifələri dəstəklənən dillərin bütün kombinasiyalarını çevirə bilər.
Xüsusiyyətləri -
Google Tərcümə, mətn, nitq, şəkil, sayt və ya real vaxt video daxil olmaqla bir çox mətn və media formatını bir dildən digərinə çevirə bilər.
Müxtəlif səviyyələrdə 100-dən çox dili dəstəkləyir və 2013-cü ilin May ayına görə gündə 200 milyondan çox insana xidmət göstərir. Bəzi dillərdə Google Tərcümə, tərcümə edilmiş mətni tələffüz edə bilər, mənbə və hədəf mətndə müvafiq söz və ifadələri vurğulayır və tək söz daxil etmək üçün sadə bir lüğət kimi çıxış edə bilər. "Dili aşkar et" seçilsə, naməlum dildə mətn avtomatik olaraq müəyyən edilə bilər.
Hərfi tərcümə
Hərfi tərcümə – tərcümə edilmiş sözün və ya cümlənin tərcümə edildiyi dilin qrammatika və orfoqrafiya qaydalarına əməl edilmədən tərcümə edilməsi üsuludur. Əsasən hər bir sözün cümlə daxilindəki roluna fikir verilmədən, sadəcə olaraq sözün növünə müvafiq olaraq lüğətdəki birinci mənası əsas götürülərək edilmiş motamot tərcümə üsuludur.
Maşın tərcümə
Maşın tərcüməsi (ing. machine translation, rus. машинный перевод) — lüğətlər və tərcümə qaydaları toplusu əsasında mətnin bir dildən başqa bir dilə avtomatik çevrilməsi texnologiyası. Kompüterlərdən tərcümə üçün istifadə olunması ideyası 1947-ci ildə, ilk kompüterlərin yaranmasından dərhal sonra ABŞ-də irəli sürülüb. Maşın tərcüməsinin (Corctaun eksperimenti) ilk ictimai nümayişi isə 1954-cü ildə olub. Həmin sistem nə qədər primitiv olsa da (250 sözdən ibarət lüğət, 6 qaydadan ibarət qrammatika, bir neçə cümlənin tərcüməsi), eksperiment geniş resonans yaratdı: ADR-də, AFR-də, Bolqarıstanda, Çində, Fransada, İngiltərədə, İtaliyada, SSRİ-də, Yaponiyada bu istiqamətdə tədqiqatlara başlanıldı.
Tərcümənin keyfiyyəti ilkin mətnin mövzusundan və üslubundan, eləcə də aralarında tərcümənin aparıldığı dillərin qrammatik, sintaktik və leksik qohumluğundan asılıdır. Bədii mətnlərin maşın tərcüməsinin keyfiyyəti, demək olar ki, həmişə qaneedici olmayıb. Texniki mətnlərdə isə azacıq redaktəyə ehtiyacı olan tərcümələr almaq mümkündür.
Fəqət mükəmməl maşın tərcüməsi sisteminin yaradılması yarım əsr bundan öncə olduğu kimi, yenə də arzu olaraq qalır.
Sinxron tərcümə
Sinxron tərcümə - şifahi tərcümənin ən mürəkkəb növüdür. Sinxron tərcümə
zamanı müəyyən informasiya vasitələrindən istifadə etməklə prosesi asanlaşdırmaq mümkündür.
== Sinxron tərcümənin tarixi ==
Sinxron tərcümənin tarixi XX əsrin ortalarına təsadüf edir. İlk dəfə Nyürenberq məhkəməsini dinləmək üçün yığışanlar beynəlxalq səviyyədə sinxron tərcümədən bəhrələnmişlər. Həmin vaxtdan bəri hər il çoxlu sayda konfranslar keçirilir və iştirakçılar öz dillərində və ya beynəlxalq dillərdən birində iclasların gedişini təxminən eyni zamanda izləyə bilirlər. Hazırda sinxron tərcümə böyük sayda iştirakçıların və ya mətbuat nümayəndərinin təşrif buyurduqları bir sıra dillərin istifadə olunduğu görüşlər, diplomatik danışıqlar və bəzən də məhkəmə prosesləri kimi hüquqi şəraitlər üçün məqsədəuyğun və çox əlverişli sayılır. Bu da onunla əlaqədardır ki, ardıcıl tərcümədə hər bir nitqə ayrılan vaxt ikiqat artır, yəni məruzənin tərcüməsi də müəyyən vaxt aparır, beləliklə, ümumilikdə tədbirin sürəti faktiki olaraq yarıya bölünmüş olur. İşlənmə məkanına uyğun olaraq, sinxron tərcüməyə bəzən «BMT-stilli tərcümə» və ya «konfrans tərcüməsi» də deyilir.
== Sinxron tərcümə Azərbaycanda ==
Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra paytaxtımız da bir çox beynəlxalq konfransların keçirildiyi ünvana çevrilmişdir. Nəticədə Azərbaycanda sinxron tərcüməçilərin hazırlanması bir problem kimi qarşıya çıxmışdır.
Tərcümə lüğəti
Tərcümə lüğəti — iki və daha artıq dillərin (onların bu və ya digər hissəsinin, yaxud hamısını) lüğət tərkibinin planlı şəkildə müqayisəsini əks etdirən lüğət.
== Növləri ==
Ümumi leksika tərcümə lüğətləri — müəyyən qaydada düzülmüş müvafiq (adətən əlifba üzrə) tərcümə və (yaxud) digər dildə (müəyyən kontekstdə mümkün ekvivalentlərinin) sözlərin şərh edən lüğətlər.
Elmi-texniki tərcümə lüğətləri iki cür olur: politexnik (ümumtexnik), ixtisas lüğətləri. Politexnik lüğətlərə elm və texnikanın bütün əsas qollarından terminlər, ixtisas lüğətlərində isə bir sahənin terminləri daxildir.
Hər iki növ iki və çoxdilli ola bilər.
Tərcümə proqramları
Tərcümə proqramları dedikdə mətni bir dildən digər dilə çevirən tətbiqi kompüter proqramları nəzərdə tutulur.
Tərcümə proqramları iki cür olur:
Sözlərin ayrı-ayrılıqda tərcüməsini yerinə yetirən proqramlar – Polyglot, Lingvo, Lingvosoft Dictionary və s.
Mətnin ümumi tərcüməsini yerinə yetirən proqramlar – Dilmanc, PROMT, Systran, SOKRAT, Cevirt və s.
Tərcümə sözlüyü
Tərcümə lüğəti — iki və daha artıq dillərin (onların bu və ya digər hissəsinin, yaxud hamısını) lüğət tərkibinin planlı şəkildə müqayisəsini əks etdirən lüğət.
== Növləri ==
Ümumi leksika tərcümə lüğətləri — müəyyən qaydada düzülmüş müvafiq (adətən əlifba üzrə) tərcümə və (yaxud) digər dildə (müəyyən kontekstdə mümkün ekvivalentlərinin) sözlərin şərh edən lüğətlər.
Elmi-texniki tərcümə lüğətləri iki cür olur: politexnik (ümumtexnik), ixtisas lüğətləri. Politexnik lüğətlərə elm və texnikanın bütün əsas qollarından terminlər, ixtisas lüğətlərində isə bir sahənin terminləri daxildir.
Hər iki növ iki və çoxdilli ola bilər.
Basma üsulu
Basma üsulu - fırlanma səthinə malik hissələrin təzyiq altında emalı üçün tətbiq olunur. Bu üsulun səciyyəvi göstəricisi ondan ibarətdir ki, deformasiya zamanı alətlə pəstah arasında təmas presləmə, ştamplama və döymə kimi üsullardan fərqli olaraq lokal baş verir. Yəni alət kiçik xətt və ya sahə üzrə pəstahla kontakta girərək onu addım-addım plastiki deformasiya etdirir. Emaldan sonra divarın qalınlığı sabit qalır. Pəstahın fırlanması sayəsində alətin trayektoriyası pəstah üzrə qalxımı kiçik olan vintvari iz buraxır. Alətin verişi kiçik olduğundan pəstahın bəzi sahələri dəfələrlə plastikiləşmə prosesindən keçir.
Basma zamanı metal lövhədən olan pəstah orta hissəsindən dayaqla matrisaya sıxılaraq fırladılır. Eninə supportda bərkidilmiş alət yandan pəstaha yaxınlaşır və onu tədricən deformasiya edərək basma patronun üzərinə sıxır. Üsulun texnoloji imkanları toxunan gərginlikləri sayəsində qırışların, toxunan və radial istqamətlərdə çatların yaranması ilə müəyyən olunur. Şəkildə basma üsulu ilə əldə edilmiş hissələr təsvir olunmuşdur.
Dekripitasiya üsulu
Dekripitasiya üsulu - belə bir təsəvvürə əsaslanır ki, mineralın böyüməsi dövründə zəbt etdiyi birfazalı flüid və ya məhlul soyuduqda və təzyiq aşağı düşdükdə maye, qaz və bəzən bərk fazalara parçalanır, mineralı qızdırdıqda isə proses əks istiqamətdə gedir və möhtəvinin bir fazalıya çevriləməsinədək davam edir. Təzyiq və konsentrasiyaya düzəlişlər etdikdən sonra möhtəvinin partlayış temperaturu, mineralın əmələ gəlmə temperaturu kimi qəbul edilir. Partlayış temperaturu ossiloqraf, elektromexaniki sayğac və başqa cihazlar vasitəsilə qeydə alınır. Sinonim: Termosəs üsulu.
== Həmçinin bax ==
Mineral
Maye
Qaz
== Mənbə ==
Geologiya terminlərinin izahlı lüğəti. Bakı: Nafta-Press. 2006. 679.
Elektroerrozion üsulu
Elektroerrozion üsulu- mexaniki emala tamamlayıcı bir üsul olub elektrik keçirən hissələrin hazırlanmasında tətbiq olunur. Mürəkkəb metallik hissələrin hazırlanmasında bu üsulun yeri əvəz olunmazdır. Çünki, frezləmə üsulunun tətbiqi verilən hissənin həndəsəsindən asılıdır. Böyük dərinlikdə (> 200 mm) yerləşən mürəkkəb konturların effektiv frezlənməsi alətin uzunluğunun məhdud olmasına görə və ya da dəqiqlik baxımından mümkün deyildir. Belə səthlərin emalını elketroerrozion üsulu ilə aparmaq əlverişlidir. Bu üsulun ən çox tətbiq olunduğu sahə dəmir tərkibli metal formaların hazırlanmasıdır.
Elektroerrozion üsulunda metalların emalının iki variantını göstərmək olar:
elektrodla emal;
məftillə emal.Bü iki kəsmə variantını birləşdirən onların eyni fiziki prinsipə malik olmasıdır. Elektroerrozion üsulu ilk dəfə olaraq rus alimləri Lazarenko B.R. və Zolotıx B.N. tərəfindən ixtira edilərək, onun elekrtotermiki nəzəriyyəsi işlənmişdir. Prosesin iş prinsipi emal olunan səthlərin elektrolit bir mühitdə erroziyasına, yəni aşınmasına əsaslanır. Proses zamanı elektrodlar rolunu oynayan, elektrikkeçirici materialdan olan pəstah və alət arasında tsiklik olaraq elektrik yükləmə və boşalma nəticəsində aşınma prosesi baş verir.
Eyler üsulu
Ardıcıl yaxınlaşma üsulunda hər bir yaxınlaşmada müəyyən inteqrallar hesablanır. Əksər hallarda müəyyən inteqralları dəqiq üsullarla hesablamaq mümkün olmur və təqribi üsullardan istifadə olunur.
Tutaq ki,
y
′
(
x
)
=
f
(
x
,
y
)
{\displaystyle y^{\prime }(x)=f(x,y)}
diferensial tənliyinin
y
(
x
0
)
=
y
0
{\displaystyle y(x_{0})=y_{0}}
başlanğıc şərtini ödəyən həllini
[
a
,
b
]
{\displaystyle [a,b]}
parçasında tapmaq tələb olunur
[
a
,
b
]
{\displaystyle [a,b]}
parçasını
h
{\displaystyle h}
addımı ilə
n
{\displaystyle n}
bərabər hissəyə bölək:
h
=
b
−
a
n
,
x
i
=
x
0
+
i
h
,
(
i
=
0
,
1
,
2
,
…
)
{\displaystyle h={\frac {b-a}{n}},x_{i}=x_{0}+ih,(i=0,1,2,\ldots )}
[
x
k
,
x
k
+
1
]
{\displaystyle [x_{k},x_{k+1}]}
parçasında tənliyini inteqrallayaq.
∫
x
k
x
k
+
1
y
′
(
x
)
d
x
=
∫
x
k
x
k
+
1
f
(
x
,
y
)
d
x
{\displaystyle \int \limits _{x_{k}}^{x_{k+1}}y^{\prime }(x)\,dx=\int \limits _{x_{k}}^{x_{k+1}}f(x,y)\,dx}
y
(
x
)
|
x
k
x
k
+
1
=
∫
x
k
x
k
+
1
f
(
x
,
y
)
d
x
⇒
y
(
x
k
+
1
)
=
y
(
x
k
)
+
∫
x
k
x
k
+
1
f
(
x
,
y
)
d
x
{\displaystyle y(x)|_{x_{k}}^{x_{k+1}}=\int \limits _{x_{k}}^{x_{k+1}}f(x,y)\,dx\Rightarrow y(x_{k+1})=y(x_{k})+\int \limits _{x_{k}}^{x_{k+1}}f(x,y)\,dx}
(1)
[
x
k
,
x
k
+
1
]
{\displaystyle [x_{k},x_{k+1}]}
parçasında
f
(
x
,
y
)
{\displaystyle f(x,y)}
funksiyasının qiymətini sabit,
(
x
k
,
y
k
)
{\displaystyle (x_{k},y_{k})}
nöqtəsindəki qiymətinə bərabər götürsək (1) aşağıdakı kimi yazılar:
y
(
x
k
+
1
)
=
y
(
x
k
)
+
f
(
x
k
,
y
k
)
(
x
k
+
1
−
x
k
)
=
y
(
x
k
)
+
f
(
x
k
,
y
k
)
h
{\displaystyle y(x_{k+1})=y(x_{k})+f(x_{k},y_{k})(x_{k+1}-x_{k})=y(x_{k})+f(x_{k},y_{k})h}
(2)
(2)
(
x
k
,
y
k
)
{\displaystyle (x_{k},y_{k})}
nöqtəsində tənliyin
y
(
x
)
{\displaystyle y(x)}
həllinə çəkilmiş toxunanın tənliyidir. Sanki
[
x
k
,
x
k
+
1
]
{\displaystyle [x_{k},x_{k+1}]}
parçasında tənliyin həlli abisisi
x
k
{\displaystyle x_{k}}
olan nöqtədə çəkilmiş toxunana paralel və
(
x
k
,
y
k
)
{\displaystyle (x_{k},y_{k})}
nöqtəsindən keçən düz xətt parçası ilə əvəz olunur. Nəticədə həllə yaxın sınıq xətləri alırıq ki, bu sınıq xəttə Eyler sınıq xətti deyilir.
Keys üsulu
Keys üsulu və ya Keys metodu (ing. Case method; case-study)
== Hadisənin öyrənilməsi ==
Hadisənin öyrənilməsi (case study) hadisəni yaradan səbəblərin, onun hərəkət verici amillərinin aşkara cıxarılması məqsədilə bu hadisənin bütün dərinliyi ilə tədqiq edilməsindən ibarətdir.
=== Hadisənin öyrənilməsi metodu ===
Hadisə öyrənilməsi metodundan təhsil, sosial psixologiya, sosiologiya, siyasət, iqtisadiyyat kimi sahələrdə istifadə edilir.
Məsələn, sahibkar olmaq istəyən bir şəxsin, öz işini açarkən keçdiyi mərhələləri öyrənmək və analiz etmək bu sahədəki çatışmazlıqlar və hansı addımlar atılarsa onların aradan qaldırıla bıləcəyi haqqında qiymətli məlumatlar verə bilər.
Psixologiya sahəsində son dövrlərə qədər hadisənin öyrənilməsindən ən çox istifadə olunan yer neyropsixologiya idi. Tədqiqiatçılar beynin müxtəlif sahələrinin zədələnməsinə məruz qalmış insanların davranışındakı dəyişiklikləri öyrənərək sinir sisteminin fəaliyyəti haqqında dəyərli məlumatlar əldə edə bilirlər.
Gündəlik psixologiyada isə insan davranışının, onun səbəblərinin öyrənilməsi üçün uzun müddət ümumiyyətlə kəmiyyət tədqiqiatlarına üstünlük verilmişdir, həm də tədqiqatlar daha çox laboratoriya təcrübələri üzərində qurulmuşdur. Lakin son illər təbii şəraitdə aparılan və ümumi şəkildə çöl tədqiqatları adlanan üsullara diqqət yetirilməyə başlandı. Bir çox tədqiqatçılar psixologiyanın gələcəyinin məhz təbii şəraitdə aparılan tədqiqatlar üzərində qurulacağını ehtimal edirlər.
=== Hadisə öyrənilməsi metodunun tipləri ===
Tədqiqat metodlarına aid ədəbiyyatda hadisənin öyrənilməsi üsulunun bir neçə tipi göstərilir.
Kramer üsulu
Kramer üsulu — xətti cəbrdə xətti tənliklər sisteminin həlli üsuludur. Bu üsul 2021-ci ildə onu dərc etmiş Qabriel Kramerin adına adlandırılıb. Lakin Kolin Maklaurin də həmçinin bu üsulu 1748-ci ildə dərc etmişdi (və ehtimalən 1729-cu ildə bu üsul barədə bilirdi).
== Təsviri ==
Tutaq ki, kvadrat xətti tənliklər sistemi (<yəni
n
{\displaystyle n}
məchullu
n
{\displaystyle n}
tənlik) verilmişdir
{
u
j
a
11
x
1
+
a
12
x
2
+
…
+
a
1
n
x
n
=
b
1
a
21
x
1
+
a
22
x
2
+
…
+
a
2
n
x
n
=
b
2
…
…
…
…
…
a
m
1
x
1
+
a
m
2
x
2
+
…
+
a
m
n
x
n
=
b
m
,
(
1
)
{\displaystyle {\begin{cases}uja_{11}x_{1}&+a_{12}x_{2}&+\dots &+a_{1n}x_{n}&=b_{1}\\a_{21}x_{1}&+a_{22}x_{2}&+\dots &+a_{2n}x_{n}&=b_{2}\\\dots &\dots &\dots &\dots &\dots \\a_{m1}x_{1}&+a_{m2}x_{2}&+\dots &+a_{mn}x_{n}&=b_{m}\end{cases}},(1)}
və əsas matrisin determinantı sıfırdan fərqlidir.
Δ
=
|
a
11
a
12
…
a
1
n
a
21
a
22
…
a
2
n
…
…
…
a
n
1
a
n
2
…
a
n
n
|
≠
0
,
(
2
)
{\displaystyle \Delta ={\begin{vmatrix}a_{11}&a_{12}\dots &a_{1n}\\a_{21}&a_{22}\dots &a_{2n}\\&\dots &\dots &\dots \\a_{n1}&a_{n2}\dots &a_{nn}\\\end{vmatrix}}\neq 0,(2)}
Tutaq ki,
x
1
,
x
1
,
.
.
.
,
x
n
{\displaystyle x_{1},x_{1},...,x_{n}}
(1) sisteminin hər hansı bir həllidir. Onda (1) bərabərliklərini uyğun olaraq əsas matrisin
Δ
{\displaystyle \Delta }
determinantının hər hansı
j
{\displaystyle j}
sütunun (
j
=
1
,
n
→
{\displaystyle j={\overrightarrow {1,n}}}
) elementlərinin
A
1
j
,
x
1
j
,
.
.
Kütuclular üsulu
“kütuclular" üsulu – ədədin yaddaşda saxlanma üsulu; bu halda ən qiymətli bayt ədədin birinci baytı olur. Məsələn, onaltılıq A02B ədədi yaddaşda “kütuclular” üsulu ilə A02B şəklində, “sivriuclular” üsulu ilə isə 2BA0 şəklində saxlanılır. Birinci üsuldan Motorola şirkətinin, ikincidən isə Intel şirkətinin mikroprosessorlarında istifadə olunur. Bu termin öz mənşəyini Conatan Svift’in “Qulliverin səyahəti” əsərindən alır: imperatorun əmrinə görə yumurtanı yalnız sivri icundan sındırıb yemək olar. Bu əmrə tabe olmaqdan imtina edən bir qrup adamı “kütuclular” adlandırırdılar.
== Ədəbiyyat ==
İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 996 s.
Makrometeorologiya üsulu
Makrometeorologiya üsulu vasitəsilə atmosferin ümumi sirkulyasiyasının xarakterinin uzunmüddətli dəyişməsinin və bununla əlaqədar olaraq müxtəlif coğrafi rayonlarda havanın proqnozunu hazırlamaq mümkündür. Sinoptik meteorologiyada olduğu kimi, makrometeorologiyada da bir çox hallarda sinoptik üsuldan istifadə edilir. Makrometeorologiya üsulunu sinoptik üsuldan fərqləndirən bir sıra xüsusiyyətlər mövcuddur. Bunlara öyrənilən proseslərin zaman və məkana görə müxtəlif miqyasda dəyişməsini aid etmək olar. Məsələn, qısamüddətli proqnoz ucun ilkin yanaşmada baxılan nisbətən böyük olmayan rayonun cari və bir-iki gün əvvəlki sinoptik və yüksəklik xəritələrinin təhlili ilə kifayətlənmək olursa, uzunmüddətli proqnozlar ucun bunlar azdır. Burada bir necə günü, həftəni, hətta bir necə ayı əhatə edən proseslərin təhlili lazımdır.
Nyuton üsulu
Nyuton üsulu (həmçinin Nyuton-Rafson üsulu) — riyazi analizdə İsaak Nyuton və Cozef Rafsonun adına adlandırılmış, real dəyərə malik funksiyaların köklərinin ardıcıl olaraq daha yaxşı həllini tapmaq üsulu. Bu, kökün tapılması alqoritmlərindən biridir.
Nyuton üsulunun bir dəyişənlə tətbiqi aşağıdakı kimidir:
Bu üsul x dəyişəni olan f funksiyası, həmin funksiyanın f ′ törəməsi və f funksiyasının kökü kimi ilkin x0 fərziyyəsi ilə başlayır. Əgər bu funksiya formulanın törəməsindəki fərziyyələri qane edirsə və ilkin fərz edilən həll yaxındırsa, o zaman x1 daha yaxşı təxmini həll tapmaq üçün
x
1
=
x
0
−
f
(
x
0
)
f
′
(
x
0
)
.
{\displaystyle x_{1}=x_{0}-{\frac {f(x_{0})}{f'(x_{0})}}\,.}
istifadə edilir.
Həndəsi olaraq, (x1, 0), (x0, f (x0))-də f funksiyasının x oxu ilə kəsişməsidir
Bu proses daha dəqiq həll tapılana kimi aşağıdakı kimi davam etdirilir:
x
n
+
1
=
x
n
−
f
(
x
n
)
f
′
(
x
n
)
{\displaystyle x_{n+1}=x_{n}-{\frac {f(x_{n})}{f'(x_{n})}}\,}
== Təsviri ==
İkinci tərtib törəmənin köməyi ilə minimumun axtarılması üsullarına iki tərtibli üsullar deyilir. Bu üsullarda funksiyanın Teylor sırasına ayrılışında kvadratik hissədən istifadə edilir. Nyuton üsulu da məhz ikinci tərtib üsullara, yəni minimallaşdırılan funksiyanın ikinci tərtib törəmələrindən istifadə edilən üsullara aiddir. Bu üsulda da məqsəd funksiyanın Teylor ayrılışının kvadratik hissəsindən istifadə etməkdir. Teylor ayrılışının kvadratik hissəsi funksiyanı bu ayrılışın xətti hissəsinə nisbətən daha dəqiq approksimasiya etdiyindən gözləmək olar ki, ikinci tərtib üsullar birinci tərtib üsullara nisbətən daha sürətlə yığılır.
Pomidor üsulu
Pomidor üsulu, 1990-ci illərin əvvəlində, Françesko Kirillo tərəfindən təklif olunan zamanın idarəolunması üsuludur. Bu üsul, tapşırığın, "pomidor" adlanan, qısa fasilərlə müşahidə olunan, 25 dəqiqəlik aralıqlara bolünməsini təklif edir. Hər intervalın və umümiyyətlə üsulun "pomidor" adlandırılması, Kirillonun tələbə olduğu vaxtlarda işlətdiyi pomidor formasında taymerin şərəfinə idi .
== Əsas prinsiplər ==
Pomidor üsulü növbəti mərhələrdən ibarətdir:
İcra edəcəyiniz tapşırığı müəyyən edin və alt tapşırıqlara bölün. Hər bir alt tapşırığa 25 dəqiqəlik ara (pomidor) ayrılır
Taymeri 25 dəqiqəyə qoyun.
Taymer zəng çalana qədər fikrinizi yayındırmadan işləyin. Fikrinizi yayındıran amilləri vərəqdə qeyd edin və işləməyə davam edin.
Hər 25 dəqiqəlik ara sonlananda, pomidoru bitirdiyiniz haqqda qeyd aparın və qısa fasilə verin (3-5 dəqiqə),
Hər 4-cü pomidordan sonra uzun fasilə verin (15-30 dəqiqə).Planlaşdırma, izləmə, qeyd etmə, emal etmə və görüntüləmə üsulun əsaslarını təşkil edir . Planlaşdırma mərhələsində tapşırıqlar, onları tapşırıq siyahısında qeyd etməklə prioritetləşdirilir. Bu, şəxsin tapşırıqları yerinə yetirmək üçün qoyduğu səyləri müəyyən etməyə kömək edir.
Qauss üsulu
Qauss üsulu — Xətti tənliklər sistemini həll etmək üçün klassik üsul. Bəzən bu üsula əmsalları yoxetmə üsulu da adlanır.
Tutaq ki, kvadrat xətti tənliklər sistemi verilmişdir
{
a
11
x
1
+
a
12
x
2
+
…
+
a
1
n
x
n
=
b
1
a
21
x
1
+
a
22
x
2
+
…
+
a
2
n
x
n
=
b
2
…
…
…
…
…
a
m
1
x
1
+
a
m
2
x
2
+
…
+
a
m
n
x
n
=
b
m
,
(
1
)
{\displaystyle {\begin{cases}a_{11}x_{1}&+a_{12}x_{2}&+\dots &+a_{1n}x_{n}&=b_{1}\\a_{21}x_{1}&+a_{22}x_{2}&+\dots &+a_{2n}x_{n}&=b_{2}\\\dots &\dots &\dots &\dots &\dots \\a_{m1}x_{1}&+a_{m2}x_{2}&+\dots &+a_{mn}x_{n}&=b_{m}\end{cases}},(1)}
Bu sistemin həlli üçün məchulun yox edilməsi və ya Qausus üsulunun mahiyyəti aşağıdakı kimidir. Tutaq ki,
a
11
≠
0
{\displaystyle a_{11}\neq 0}
. Onda sistemin birinci tənliyinin hər iki tərəfini
a
21
a
11
{\displaystyle \ {\frac {a_{21}}{a_{11}}}}
vuraraq alınan
a
21
x
1
+
a
12
a
21
a
11
x
2
+
a
1
n
a
21
a
11
x
n
=
a
21
a
11
b
1
{\displaystyle a_{21}x_{1}+\ {\frac {a_{12}a_{21}}{a_{11}}}x_{2}+\ {\frac {a_{1n}a_{21}}{a_{11}}}x_{n}=\ {\frac {a_{21}}{a_{11}}}b_{1}}
tənliyini sistemin ikinci tənliyindən tərəf-tərəfə çıxaq. Aldığımız tənlikdə
x
1
{\displaystyle x_{1}}
məchulu iştirak etmir.
a
22
′
x
2
+
a
23
′
x
3
+
.
.
.
+
a
2
n
′
x
n
=
b
2
′
{\displaystyle a'_{22}x_{2}+a'_{23}x_{3}+...+a'_{2n}x_{n}=b'_{2}}
Sonra sistemin birinci tənliyinin hər iki tərəfini
a
21
a
11
{\displaystyle \ {\frac {a_{21}}{a_{11}}}}
vuraraq alınan tənliyini sistemin üçüncü tənliyindən tərəf-tərəfə çıxaq.
Radiolokasiya üsulu
Radiolokasiya üsulu – atmosferdə yağıntıların və buludların, həmçinin təhlükəli atmosfer hadisələrinin yerlərinin, hərəkət istiqamətlərinin, intensivliyinin radiolokasiya üsulu ilə təyin edilməsinə əsaslanmışdır.
Test üsulu
Test üsulu ilk dəfə olaraq 1969-cu ildə ABŞ-də orta məktəb məzunlarının bilik səviyyəsinin monitorinq əsaslarla qiymətləndirilməsi məqsədilə tətbiq olunub. 1970-ci illərdə ABŞ-nin bu sahədəki təcrübəsindən Türkiyədə eksperiment kimi ali məktəbə tələbə qəbulu prosesinin təkmilləşdirilməsində istifadə edilib.
== Azərbaycanda ==
Azərbaycanda Test üsulu ilk dəfə olaraq 1992-ci ildən ali məktəbə tələbə qəbulu prosesində sonradan isə orta ixtisas məktəblərinə qəbulda da tətbiq olunub.
Buraxılış imtahanları təhsil pillələri üzrə (9 və 11-ci siniflər) testlər vasitəsilə mərkəzləşdirilmiş qaydada aparılır, nəticələri xüsusi prosedurlar və texniki vasitələr tətbiq edilməklə, Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyində qiymətləndirilir, məzunlara şəhadətnamə və attestatların verilməsi təmin edilir.
Azərbaycanda Test üsulunun tətbiqi ilk dəfə 1992-ci ilin May ayinin 28-də Azərbaycan Ana Torpaq Partiyasında bu təşəbbüs müzakire olunmuşdur. "AATP Azərbaycanda rüşvətsiz tələbə qəbulunu gerçəkləşdirmək üçün test üsulunun tətbiq olunmasını 28 may 1992-ci ildə müzakirə edərək bunu ən vacib problem sayaraq o zamankı parlament sədri İsa Yunisoğlu Qəmbər ilə məsləhətləşib təşəbbüs qaldıran ilk partiya olub." 1960-80-ci illerde 1992-ci ilədək ali və orta ixtisas məktəblərinə tələbə qəbulunun qanunsuz yollarla (hökumət təmsilçilərinin təzyiqilə, vəzifəli şəxslərin təsirilə və kütləvi rüşvətxorluqla) ədalətsiz keçirilməsi milli şüurumuzun inkişafına 20-ci esrdə ən çox ziyan vurmuş amillərdənir.
Keçmiş Sovet İttifaqının ərazisində TEST ÜSULU ilə rüşvətsiz tələbə qəbulunun 1992-ci ildən indiyədək əsasən Azərbaycanda keçirilməsi yaxın gələcəkdə xalqımızın əsgi sovet cumhuriyyətlərindəki xalqlara nisətən rəqabət qabiliyyətinin daha da artacagına inam yaradır.
Test Üsulunun 1992-ci ildən indiyədək 20 dəfə əsasən uğurlu Tətbiqi xalqımızın mədəni səviyyəsinin fəxr olunacaq bir göstəricisidir.
1992-ci ildə Müsavat başqanının sabiq I müavini, Müsavat Partiyasının üzvlərinlərindən biri Vurğun Əyyub Azərbaycan Tarixində Ən Böyük İslahatın ilk dəfə keçirilməsində fəal iştirak edib. 1992-93-cü illərdə Vurğun Əyyub TQDK-ya rəhbərlik edib.
Titrəmə (üsulu)
Titrəmə (en.dithering), (ru.дрожание) – boz rəngin çalarlarının (monoxrom displey və ya printerdə), yaxud tamamlayıcı rənglərin (rəngli displey və ya printerdə) dəyişilməsi illüziyasını yaratmaq üçün kompüter qrafikasında tətbiq olunan üsul.
Bu üsul ona əsaslanır ki, görüntünün hissələrinə bu və ya başqa rəng naxışlarını əmələ gətirən nöqtələr qrupu kimi baxılır. Titrəmə üsulu ilə yaradılmış görüntülər yarımton (HALFTONE)
görüntülərə və müəyyən dərəcədə puantilizm (POINTILLISM) texnikası ilə işlənmiş rəsmlərə çox yaxındır; titrəmə, insan gözünün, müxtəlif rəngli ləkələri qaralamaqla onların təsirini ortalaşdırmıq və onları qavranılan bir çalar və ya rənglə qatışdırmaq xassəsindən istifadə edir. Verilmiş sahənin daxilində olan qara və ağ nöqtələrin nisbətindən asılı olaraq ümumi effekt bu və ya başqa boz rəng çalarını verəcək. Analoji olaraq, ağ nöqtələrlə səpələnmiş qırmızı nöqtələr çəhrayı rəngin çalarlarının dəyişilməsi illüziyasını yaradacaq. Titrəmədən kompüter qrafikasında daha yüksək realizm vermək üçün və çözmə imkanı aşağı olduqda əyrilərin və diaqonal xətlərin girintili-çıxıntılı qıraqlarını hamarlamaq (ALIASING) üçün istifadə olunur.
== Titrəmə üsulları ==
== Ədəbiyyat ==
İsmayıl Calallı (Sadıqov), "İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti", 2017, "Bakı" nəşriyyatı, 996 s.